शिक्षण हे केवळ माहितीचे हस्तांतरण नाही, तर ते भविष्य घडवण्याची प्रक्रिया आहे. याच विचाराला केंद्रस्थानी ठेवून, राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२० च्या आधारावर 'राज्य अभ्यासक्रम आराखडा - शालेय शिक्षण २०२५' (SCF-SE) महाराष्ट्राच्या शिक्षण क्षेत्रात एका नव्या युगाची सुरुवात करत आहे. हा आराखडा केवळ पाठ्यपुस्तकांमध्ये बदल घडवणारा दस्तऐवज नसून, तो विद्यार्थ्यांचा सर्वांगीण विकास साधण्याच्या आणि त्यांना एकविसाव्या शतकासाठी तयार करण्याच्या व्यापक दृष्टिकोनाचे प्रतिबिंब आहे. चला, या महत्त्वाकांक्षी आराखड्याची सविस्तर ओळख करून घेऊया.
सराव प्रश्नप्तिका सोडवण्यासाठी समोरील लिंकवर क्लिक करा
| अ.क्र | बाब | लिंक |
|---|
| १ | केंद्रप्रमुख परीक्षा वाट्सअप ग्रुप लिंक | जॉईन व्हा |
| २ | केंद्रप्रमुख App | डाऊलोड करा |
| ३ | केद्रप्रमुख परीक्षा सराव प्रश्न पत्रिका | सोडवा |
| ४ | केंद्रप्रमुख लेक्चर व सराव प्रश्नपत्रिका | पहा |
| ५ | वेबसाईट | भेट द्या |
----------------------------------------------------
आराखड्यामागील मूळ संकल्पना आणि उद्दिष्ट्ये
हा अभ्यासक्रम आराखडा केंद्र शासनाच्या राष्ट्रीय आराखड्याचे केवळ भाषांतर नाही, तर महाराष्ट्राच्या विशेष गरजा, भौगोलिक परिस्थिती, ऐतिहासिक वारसा आणि सांस्कृतिक विविधता यांचा सखोल विचार करून तयार करण्यात आला आहे. याचे अंतिम ध्येय असे विद्यार्थी घडवणे आहे जे केवळ ज्ञानी नसतील, तर त्यांच्यात तर्कशुद्ध विचार आणि कृती करण्याची क्षमता, करुणा, सहानुभूती, वैज्ञानिक दृष्टिकोन, सर्जनशीलता आणि मजबूत नैतिक पाया असेल. थोडक्यात, माहितीच्या पलीकडे जाऊन विद्यार्थ्यांमध्ये मूल्ये आणि जीवनकौशल्ये रुजवण्यावर या आराखड्याचा मुख्य भर आहे.
शिक्षणाची नवी संरचना: ५+३+३+४ आकृतिबंध
या आराखड्यातील सर्वात मोठा आणि मूलभूत बदल म्हणजे १०+२ या जुन्या शैक्षणिक रचनेऐवजी ५+३+३+४ या नव्या आकृतिबंधाचा स्वीकार. विद्यार्थ्यांच्या विकासाच्या टप्प्यांनुसार ही रचना करण्यात आली आहे:
१. पायाभूत टप्पा (वय वर्षे ३ ते ८): यात बालवाडीची ३ वर्षे आणि इयत्ता पहिली व दुसरीचा समावेश आहे. हा टप्पा पूर्णपणे खेळ, कृती आणि शोधावर आधारित शिक्षणावर लक्ष केंद्रित करेल. येथे पुस्तकांचे ओझे न ठेवता, अनुभवात्मक शिक्षणाला प्राधान्य दिले जाईल.
२. पूर्वतयारी टप्पा (वय वर्षे ८ ते ११): यात इयत्ता तिसरी ते पाचवीचा समावेश असेल. या टप्प्यात खेळ, शोध आणि कृतीयुक्त अध्ययनासोबतच भाषा, गणित, कला, शारीरिक शिक्षण यांसारख्या विषयांचा पाया रचला जाईल.
३. पूर्व माध्यमिक टप्पा (वय वर्षे ११ ते १४): यात इयत्ता सहावी ते आठवीचा समावेश असेल. या टप्प्यात विज्ञान, गणित, कला, सामाजिकशास्त्रे यांसारख्या विषयातील संकल्पनांचे आणि प्रायोगिक शिक्षणाचे अध्ययन सुरू होईल.
४. माध्यमिक टप्पा (वय वर्षे १४ ते १८): यात इयत्ता नववी ते बारावीचा समावेश आहे. हा टप्पा बहुविद्याशाखीय अभ्यासावर भर देईल, जिथे विद्यार्थ्यांना विषय निवडण्याचे अधिक स्वातंत्र्य आणि लवचिकता मिळेल. कला, विज्ञान किंवा वाणिज्य यांसारख्या शाखांमधील कठोर चौकट आता शिथिल केली जाईल.
आराखड्याचा आत्मा: भारतीय ज्ञानप्रणाली आणि पंचकोष विकास
या आराखड्याचे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे भारतीय ज्ञानप्रणालीला (Indian Knowledge System) शिक्षणाच्या मुख्य प्रवाहात आणणे. याचा अर्थ केवळ प्राचीन ग्रंथांचा अभ्यास करणे नव्हे, तर गणित (शून्याचा शोध), खगोलशास्त्र (आर्यभट्ट), स्थापत्यशास्त्र, योग, आयुर्वेद, कला आणि साहित्य यांसारख्या क्षेत्रात भारताने दिलेल्या योगदानाचा अभ्यासक्रमात समावेश करणे हा आहे. महाराष्ट्राच्या संदर्भात, संतांची परंपरा, शिवकालीन व्यवस्थापन, स्थानिक कला आणि हस्तकला यांचाही अभ्यास केला जाईल. यातून विद्यार्थ्यांमध्ये आपल्या समृद्ध वारशाबद्दल अभिमान निर्माण होईल.
याचबरोबर, भारतीय परंपरेतील 'पंचकोष विकास' या संकल्पनेलाही महत्त्व दिले आहे. यानुसार मानवाच्या विकासाचे पाच स्तर मानले जातात:
- अन्नमय कोष (शारीरिक विकास)
- प्राणमय कोष (ऊर्जा विकास)
- मनोमय कोष (मानसिक आणि भावनिक विकास)
- विज्ञानमय कोष (बौद्धिक विकास)
- आनंदमय कोष (आत्मिक विकास)
या संकल्पनेतून विद्यार्थ्यांच्या केवळ बौद्धिकच नव्हे, तर शारीरिक, भावनिक आणि आत्मिक विकासावरही लक्ष केंद्रित करून सर्वांगीण शिक्षण देण्याचा प्रयत्न केला जाईल.
विषयनिहाय दृष्टिकोनातील बदल
हा आराखडा केवळ रचना बदलत नाही, तर प्रत्येक विषय शिकवण्याच्या पद्धतीतही मोठे बदल सुचवतो:
भाषा शिक्षण: तीन-भाषा सूत्रावर भर दिला जाईल, ज्यात किमान दोन भाषा भारतीय मूळच्या असतील. मातृभाषेतून शिक्षणाला पायाभूत स्तरावर सर्वाधिक महत्त्व दिले जाईल, कारण मुले स्वतःच्या भाषेत संकल्पना लवकर शिकतात.
गणित: घोकंपट्टी आणि सूत्रांपलीकडे जाऊन गणितीय विचार (Mathematical Thinking) आणि समस्या निराकरण क्षमता विकसित करण्यावर भर दिला जाईल. गणिताची भीती कमी करून हा विषय आनंददायी बनवणे हे उद्दिष्ट आहे.
विज्ञान: केवळ माहिती देण्याऐवजी प्रश्न विचारणे, निरीक्षण करणे, प्रयोग करणे आणि पुरावे तपासणे यावर आधारित वैज्ञानिक दृष्टिकोन विकसित केला जाईल.
सामाजिकशास्त्रे: इतिहास, भूगोल, राज्यशास्त्र यांसारखे विषय स्वतंत्रपणे न शिकवता, त्यांना आंतरविद्याशाखीय दृष्टिकोनातून एकमेकांशी जोडले जाईल. यामुळे विद्यार्थ्यांना सामाजिक प्रक्रिया समग्रपणे समजून घेण्यास मदत होईल.
कला, शारीरिक आणि व्यावसायिक शिक्षण: या विषयांना आता 'अतिरिक्त' किंवा 'सहशालेय' न मानता मुख्य अभ्यासक्रमाचा अविभाज्य भाग बनवले आहे. इयत्ता सहावी ते आठवी दरम्यान विद्यार्थ्यांना सुतारकाम, बागकाम, कुंभारकाम यांसारख्या व्यावसायिक कामाचा अनुभव देण्यासाठी १० दिवस 'दप्तराविना शाळा' हा उपक्रम राबवला जाईल.
पुस्तकांच्या ओझ्यापलीकडचे शिक्षण: शालेय संस्कृती आणि मूल्यमापन
हा आराखडा केवळ 'काय शिकवावे' हेच सांगत नाही, तर 'कसे शिकवावे' आणि 'शाळेचे वातावरण कसे असावे' यावरही विशेष भर देतो. 'शालेय संस्कृती' (School Culture) ही एक महत्त्वाची संकल्पना मांडण्यात आली आहे. यानुसार, शाळा ही केवळ चार भिंतींची इमारत न राहता, एक असे सुरक्षित, प्रेरणादायी आणि आनंददायी ठिकाण बनले पाहिजे, जिथे प्रत्येक विद्यार्थ्याचा आदर केला जातो आणि त्याला शिकण्यासाठी समान संधी मिळते.
मूल्यमापन पद्धतीतही आमूलाग्र बदल प्रस्तावित आहेत:
सतत आणि सर्वंकष मूल्यमापन: वर्षातून एकदा होणाऱ्या परीक्षेऐवजी, आता सातत्यपूर्ण आणि आकारिक मूल्यमापनावर भर दिला जाईल, जे विद्यार्थ्यांच्या केवळ स्मरणशक्तीचे नव्हे, तर त्यांच्या क्षमतांचे आणि आकलनाचे मूल्यांकन करेल.
समग्र प्रगती पुस्तक: पारंपरिक प्रगती पुस्तकाऐवजी, आता विद्यार्थ्यांच्या बौद्धिक, भावनिक, सामाजिक आणि इतर क्षमतांचा आढावा घेणारे 'समग्र (360-degree) प्रगती पुस्तक' असेल.
बोर्ड परीक्षांमधील बदल: दहावी आणि बारावीच्या बोर्ड परीक्षांचा ताण कमी केला जाईल. या परीक्षा आता वर्षातून दोनदा देण्याची संधी मिळेल आणि त्या घोकंपट्टीवर आधारित नसून, मूळ संकल्पना आणि क्षमतांवर आधारित असतील.
शिक्षकांचे सक्षमीकरण आणि समाजाचा सहभाग
कोणताही शैक्षणिक बदल यशस्वी होण्यासाठी शिक्षकांची भूमिका सर्वात महत्त्वाची असते. हा आराखडा शिक्षकांना अधिक स्वायत्तता देण्यावर आणि त्यांच्या व्यावसायिक विकासासाठी संधी निर्माण करण्यावर भर देतो. त्याचबरोबर, मुलांच्या सर्वांगीण विकासासाठी पालक आणि समाजाचा सक्रिय सहभाग आवश्यक मानला आहे. पालक-शिक्षक सभा, शाळा व्यवस्थापन समिती (SMC) आणि विविध सामाजिक उपक्रमांद्वारे शाळा आणि समाज यांच्यातील नाते अधिक घट्ट करण्याचा प्रयत्न केला जाईल.
समारोप
'राज्य अभ्यासक्रम आराखडा २०२५' हा महाराष्ट्राच्या शिक्षण व्यवस्थेसाठी एक दूरगामी आणि सकारात्मक बदल घडवणारा दस्तऐवज आहे. घोकंपट्टीकडून आकलनाकडे, कठोर चौकटींकडून लवचिकतेकडे आणि केवळ माहिती देण्याकडून विद्यार्थ्यांचा सर्वांगीण विकास साधण्याकडे होणारा हा प्रवास निश्चितच आव्हानात्मक असेल. परंतु, विद्यार्थी, शिक्षक, पालक आणि समाज या सर्वांच्या एकत्रित प्रयत्नांतून आपण एक अशी पिढी घडवू शकतो, जी केवळ जागतिक स्तरावर स्पर्धा करण्यास सक्षम नसेल, तर आपल्या भारतीय मूल्यांचा आणि संस्कृतीचा अभिमान बाळगणारी एक जबाबदार नागरिकही असेल. महाराष्ट्राच्या उज्ज्वल शैक्षणिक भविष्यासाठी टाकलेले हे एक महत्त्वपूर्ण पाऊल आहे.
1/15
प्रश्न १. राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२० नुसार, शिक्षण व्यवस्थेचे अंतिम उद्दिष्ट केवळ हुशार व्यक्ती घडवणे नसून, खालीलपैकी कोणत्या गुणांचा संच असलेली 'उत्तम माणसे' तयार करणे आहे?
अ) आर्थिकदृष्ट्या यशस्वी, स्पर्धात्मक आणि तंत्रज्ञान-स्नेही
ब) बुद्धिनिष्ठ विचार, करुणा, वैज्ञानिक दृष्टिकोन आणि मजबूत नैतिक पाया
क) आज्ञाधारक, परंपरावादी आणि सामाजिक नियमांचे पालन करणारे
ड) जागतिक भाषांमध्ये पारंगत आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर रोजगारक्षम
Explanation: अचूक उत्तर: ब) बुद्धिनिष्ठ विचार, करुणा, वैज्ञानिक दृष्टिकोन आणि मजबूत नैतिक पाया
उत्तराचे स्पष्टीकरण: आराखड्यात स्पष्टपणे नमूद केले आहे की, शिक्षण व्यवस्थेचे उद्दिष्ट केवळ ज्ञान देणे नाही, तर "बुद्धिनिष्ठ विचार आणि कृती, करुणा, समानानुभूती, धैर्य आणि कणखरपणा, वैज्ञानिक दृष्टिकोन आणि सर्जनशील कल्पनाशक्ती, मजबूत नैतिक पाया आणि मूल्ये असणारी सक्षम माणसे तयार करणे" हे आहे. इतर पर्याय एककल्ली किंवा मर्यादित दृष्टिकोन दर्शवतात.
2/15
प्रश्न २. ५+३+३+४ या नवीन आकृतिबंधामागील प्रमुख शैक्षणिक आणि विकासात्मक तर्क काय आहे?
अ) प्रशासकीय सोयीसाठी आणि शिक्षकांच्या उपलब्धतेनुसार टप्पे निश्चित करणे.
ब) आंतरराष्ट्रीय शिक्षण पद्धतींशी सुसंगतता साधणे.
क) विद्यार्थ्यांच्या बोधात्मक, भावनिक आणि शारीरिक विकासाच्या टप्प्यांनुसार अभ्यासक्रमाची रचना करणे.
ड) प्रत्येक चार वर्षांनी बोर्डाची परीक्षा घेण्यासाठी सुलभ रचना तयार करणे.
Explanation: अचूक उत्तर: क) विद्यार्थ्यांच्या बोधात्मक, भावनिक आणि शारीरिक विकासाच्या टप्प्यांनुसार अभ्यासक्रमाची रचना करणे.
उत्तराचे स्पष्टीकरण: आराखड्यानुसार, ही नवी संरचना विद्यार्थ्यांच्या विकासाच्या नैसर्गिक टप्प्यांवर (उदा. शैशवावस्था, बाल्यावस्था, कुमारावस्था) आधारित आहे. प्रत्येक टप्प्याचे अध्यापनशास्त्र (pedagogy) त्या वयोगटाच्या मुलांच्या शिकण्याच्या पद्धती आणि गरजांनुसार (उदा. पायाभूत स्तरावर खेळ-आधारित शिक्षण) तयार केले आहे.
3/15
प्रश्न ३. अभ्यासक्रमात 'भारतीय ज्ञान प्रणाली' (Indian Knowledge System) समाविष्ट करण्याचा मुख्य उद्देश काय आहे?
अ) केवळ प्राचीन संस्कृत ग्रंथांचे पठण आणि पाठांतर करण्यास प्रोत्साहन देणे.
ब) आधुनिक विज्ञानाऐवजी केवळ पारंपारिक भारतीय ज्ञानाला प्राधान्य देणे.
क) भारताच्या विविध क्षेत्रांतील योगदानाचा परिचय करून विद्यार्थ्यांमध्ये आपल्या समृद्ध वारशाबद्दल अभिमान आणि 'भारतीयत्वाची' भावना रुजवणे.
ड) सर्व आधुनिक पाश्चात्य संकल्पना नाकारून भारतीय ज्ञानाची श्रेष्ठता सिद्ध करणे.
Explanation: अचूक उत्तर: क) भारताच्या विविध क्षेत्रांतील योगदानाचा परिचय करून विद्यार्थ्यांमध्ये आपल्या समृद्ध वारशाबद्दल अभिमान आणि 'भारतीयत्वाची' भावना रुजवणे.
उत्तराचे स्पष्टीकरण: आराखड्यानुसार, भारतीय ज्ञान प्रणालीचा उद्देश केवळ प्राचीन इतिहास शिकवणे नाही, तर गणित, खगोलशास्त्र, तत्त्वज्ञान, योग, आयुर्वेद इत्यादी क्षेत्रांतील भारताच्या मौलिक योगदानाची ओळख करून देणे आहे. यामुळे विद्यार्थ्यांमध्ये आपल्या संस्कृतीबद्दल अभिमान निर्माण होतो आणि शिक्षणाला भारतीय मुळांशी जोडले जाते.
4/15
प्रश्न ४. दहावी आणि बारावीच्या बोर्ड परीक्षांमध्ये प्रस्तावित केलेल्या बदलांपैकी कोणता बदल विद्यार्थ्यांवरील 'घोकंपट्टीचा' ताण कमी करून 'क्षमता-आधारित' मूल्यांकनावर लक्ष केंद्रित करतो?
अ) परीक्षा वर्षातून एकदाच पण अधिक कडक वातावरणात घेणे.
ब) परीक्षा वर्षातून दोनदा देण्याची संधी देणे आणि केवळ स्मरणावर आधारित प्रश्नांऐवजी मूळ संकल्पना आणि क्षमता तपासणारे प्रश्न विचारणे.
क) सर्व प्रश्न केवळ बहुपर्यायी (MCQ) स्वरूपात विचारणे.
ड) बोर्डाच्या परीक्षा पूर्णपणे रद्द करून केवळ अंतर्गत मूल्यांकनावर भर देणे.
Explanation: अचूक उत्तर: ब) परीक्षा वर्षातून दोनदा देण्याची संधी देणे आणि केवळ स्मरणावर आधारित प्रश्नांऐवजी मूळ संकल्पना आणि क्षमता तपासणारे प्रश्न विचारणे.
उत्तराचे स्पष्टीकरण: आराखड्यात स्पष्ट म्हटले आहे की, शालांत परीक्षांचे स्वरूप घोकंपट्टी आणि केवळ स्मरणाची परीक्षा असे न राहता, प्राप्त कौशल्यांचे मूल्यमापन केले जावे. तसेच, विद्यार्थ्यांना एका वर्षात दोनदा परीक्षा देण्याची संधी देऊन सर्वोत्तम गुण कायम ठेवण्याची सोय उपलब्ध करून देण्याची शिफारस आहे.
5/15
प्रश्न ५. 'पंचकोष विकास' या भारतीय संकल्पनेनुसार, जेव्हा विद्यार्थी तर्कशुद्ध विचार, सामान्यीकरण आणि निष्कर्ष काढण्याची क्षमता विकसित करतो, तेव्हा तो कोणत्या कोशाच्या विकासावर काम करत असतो?
अ) अन्नमय कोष
ब) प्राणमय कोष
क) मनोमय कोष
ड) विज्ञानमय कोष
Explanation: अचूक उत्तर: ड) विज्ञानमय कोष
उत्तराचे स्पष्टीकरण: 'पंचकोष विकास' संकल्पनेनुसार, 'विज्ञानमय कोष' हा बौद्धिक आवरणाशी संबंधित आहे8. यात सामान्यीकरण कौशल्यप्राप्ती आणि निष्कर्ष काढणे यांसारख्या उच्च-स्तरीय बौद्धिक क्षमतांचा विकास समाविष्ट आहे. अन्नमय कोष शारीरिक, प्राणमय कोष ऊर्जा, आणि मनोमय कोष मानसिक-भावनिक विकासाशी संबंधित आहेत.
6/15
प्रश्न ६. माध्यमिक स्तराच्या (इयत्ता ११ वी व १२ वी) रचनेनुसार, विद्यार्थ्यांना विषय निवडण्याचे स्वातंत्र्य आहे. मात्र, त्यासाठी खालीलपैकी कोणता नियम बंधनकारक आहे?
अ) विद्यार्थी केवळ एकाच गटातून (Group 2, 3, or 4) चार विषय निवडू शकतो.
ब) विद्यार्थ्यांना दोन भाषा आणि तीन गटांपैकी किमान दोन गटांमधून चार विषय निवडणे आवश्यक आहे.
क) विज्ञान शाखेच्या विद्यार्थ्यांनी कला शाखेचा कोणताही विषय निवडण्यास परवानगी नाही.
ड) सर्व चार विषय केवळ गट २ (विज्ञान आणि वाणिज्य) मधूनच निवडले पाहिजेत.
Explanation: अचूक उत्तर: ब) विद्यार्थ्यांना दोन भाषा आणि तीन गटांपैकी किमान दोन गटांमधून चार विषय निवडणे आवश्यक आहे.
उत्तराचे स्पष्टीकरण: आराखड्यातील पान क्रमांक १४ वरील तक्त्यानुसार, इयत्ता ११ वी व १२ वी मध्ये विद्यार्थ्यांना २ भाषा आणि गट २, ३ व ४ पैकी किमान दोन गटांमधून चार विषय (एक वैकल्पिक पाचवा विषय असू शकतो) निवडणे आवश्यक आहे. यामुळे कला, विज्ञान, वाणिज्य यांसारख्या शाखांमधील कठोर विभाजन नाहीसे होते.
7/15
प्रश्न ७. 'तीन-भाषा सूत्रा'नुसार (Three-Language Formula) 'R1' म्हणजे मातृभाषा/राज्याची भाषा. या आराखड्यात R1 च्या माध्यमातून शिक्षणावर, विशेषतः पायाभूत स्तरावर, सर्वाधिक भर देण्यामागे कोणते शैक्षणिक कारण दिले आहे?
अ) R1 ही शिकायला सर्वात सोपी भाषा असते.
ब) R1 मध्ये सर्वाधिक शैक्षणिक साहित्य उपलब्ध आहे.
क) मुले संकल्पना स्वतःच्या भाषेत जलद आणि अधिक सखोलपणे शिकतात, ज्यामुळे त्यांचा वैचारिक पाया पक्का होतो.
ड) R1 शिकवल्याने शिक्षकांवरील कामाचा ताण कमी होतो.
Explanation: अचूक उत्तर: क) मुले संकल्पना स्वतःच्या भाषेत जलद आणि अधिक सखोलपणे शिकतात, ज्यामुळे त्यांचा वैचारिक पाया पक्का होतो.
उत्तराचे स्पष्टीकरण: आराखडा स्पष्ट करतो की, मातृभाषेतून शिक्षणाला पायाभूत स्तरावर सर्वाधिक महत्त्व आहे कारण मुले स्वतःच्या भाषेत (मातृभाषा) संकल्पना लवकर आणि अधिक प्रभावीपणे शिकतात. यामुळे पुढील शिक्षणासाठी लागणारा वैचारिक पाया मजबूत होतो.
8/15
प्रश्न ८. सामाजिकशास्त्रे (Social Sciences) शिकवण्याच्या दृष्टिकोनात या आराखड्याने कोणता मोठा बदल सुचवला आहे?
अ) केवळ भारताच्या इतिहासावर आणि भूगोलावर लक्ष केंद्रित करणे.
ब) इतिहास, भूगोल, राज्यशास्त्र हे विषय पूर्णपणे स्वतंत्र आणि एकमेकांशी संबंध न ठेवता शिकवणे.
क) या विषयांना आंतरविद्याशाखीय आणि एकात्मिक दृष्टिकोनातून शिकवणे, जेणेकरून विद्यार्थ्यांना सामाजिक प्रक्रिया समग्रपणे समजतील.
ड) सामाजिकशास्त्रांऐवजी केवळ अर्थशास्त्रावर भर देणे.
Explanation: अचूक उत्तर: क) या विषयांना आंतरविद्याशाखीय आणि एकात्मिक दृष्टिकोनातून शिकवणे, जेणेकरून विद्यार्थ्यांना सामाजिक प्रक्रिया समग्रपणे समजतील.
उत्तराचे स्पष्टीकरण: आराखडा सांगतो की, सामाजिकशास्त्र अभ्यासाचे उद्दिष्ट शिस्तबद्ध ज्ञानात रुजलेला आंतरविद्याशाखीय दृष्टिकोन विकसित करणे आहे, जे विद्यार्थ्यांची सामाजिक प्रक्रिया समग्र पद्धतीने समजून घेण्याची क्षमता वाढवते.
9/15
प्रश्न ९. गणित शिक्षणाचा उद्देश केवळ आकडेमोड आणि सूत्रे शिकवणे नाही, तर त्यापलीकडे जाऊन खालीलपैकी कोणती क्षमता विद्यार्थ्यांमध्ये जोपासणे हे या आराखड्याचे प्रमुख ध्येय आहे?
अ) सर्व गणिती पाढे तोंडपाठ करण्याची क्षमता.
ब) गणितीय आणि संगणकीय विचारसरणीची (computational thinking) क्षमता विकसित करणे आणि गणिताची भीती दूर करणे.
क) केवळ बीजगणित आणि भूमितीमध्ये प्राविण्य मिळवणे.
ड) कॅल्क्युलेटरशिवाय मोठ्या संख्यांची गणना करण्याची क्षमता.
Explanation: अचूक उत्तर: ब) गणितीय आणि संगणकीय विचारसरणीची (computational thinking) क्षमता विकसित करणे आणि गणिताची भीती दूर करणे.
उत्तराचे स्पष्टीकरण: आराखड्यात गणित शिक्षणाचे उद्दिष्ट स्पष्ट करताना म्हटले आहे की, याचा हेतू केवळ मूलभूत संख्याशास्त्र नाही, तर "आनंद, संवेदनशील विचार, तर्कशुद्ध विचार, कुतूहल आणि मोठ्या प्रमाणात प्रचलित असलेली गणिताची भीती दूर करणे" हा देखील आहे. तसेच, गणितीय आणि संगणन विचारसरणीची क्षमता विकसित करण्यावरही भर आहे.
10/15
प्रश्न १०. '१० दिवस दप्तराविना शाळा' हा उपक्रम कोणत्या स्तरावरील विद्यार्थ्यांसाठी आणि कोणत्या मुख्य उद्देशाने राबवला जाणार आहे?
अ) पायाभूत स्तर; विद्यार्थ्यांना शाळेची गोडी लावण्यासाठी.
ब) पूर्वतयारी स्तर; विद्यार्थ्यांना विविध खेळ शिकवण्यासाठी.
क) पूर्व माध्यमिक स्तर (इयत्ता ६ वी ते ८ वी); विद्यार्थ्यांना स्थानिक व्यावसायिकांकडून कामाचा प्रत्यक्ष अनुभव देण्यासाठी.
ड) माध्यमिक स्तर; विद्यार्थ्यांना उच्च शिक्षणाची तयारी करण्यासाठी.
Explanation: अचूक उत्तर: क) पूर्व माध्यमिक स्तर (इयत्ता ६ वी ते ८ वी); विद्यार्थ्यांना स्थानिक व्यावसायिकांकडून कामाचा प्रत्यक्ष अनुभव देण्यासाठी.
उत्तराचे स्पष्टीकरण: आराखड्यानुसार, इयत्ता ६ वी ते ८ वी दरम्यान सर्व विद्यार्थी १० दिवसांच्या 'दप्तराविना शाळा' उपक्रमात सहभागी होतील, जिथे ते सुतार, माळी, कुंभार यांसारख्या स्थानिक व्यावसायिकांकडून त्यांच्या व्यवसायाची माहिती आणि प्रत्यक्ष अनुभव घेतील.
11/15
प्रश्न ११. 'शालेय संस्कृती' (School Culture) ही संकल्पना आराखड्यात कशावर सर्वाधिक प्रभाव टाकते असे म्हटले आहे?
अ) केवळ विद्यार्थ्यांच्या परीक्षेतील गुणांवर.
ब) केवळ शाळेच्या भौतिक पायाभूत सुविधांवर.
क) विद्यार्थ्यांमध्ये मूल्ये, स्वभाववृत्ती आणि सुरक्षित व आनंददायी अध्ययनाचे वातावरण निर्माण करण्यावर.
ड) शिक्षकांच्या वेतनावर आणि त्यांच्या बढतीवर.
Explanation: अचूक उत्तर: क) विद्यार्थ्यांमध्ये मूल्ये, स्वभाववृत्ती आणि सुरक्षित व आनंददायी अध्ययनाचे वातावरण निर्माण करण्यावर.
उत्तराचे स्पष्टीकरण: आराखडा स्पष्ट करतो की, शालेय संस्कृतीचा विद्यार्थ्यांच्या शिक्षणावर प्रत्यक्ष आणि महत्त्वपूर्ण प्रभाव पडतो. ती केवळ प्रभावी शिक्षण वातावरणच निर्माण करत नाही, तर मूल्य आणि प्रवृत्ती यांच्या विकासावरही लक्षणीय प्रभाव टाकते.
12/15
प्रश्न १२. माध्यमिक स्तरावर (इयत्ता ९ वी व १० वी) 'आंतरविद्याशाखीय क्षेत्रे' (Interdisciplinary Areas) हा एक स्वतंत्र विषय म्हणून समाविष्ट करण्यामागे काय उद्देश आहे?
अ) अभ्यासक्रमाचा भार वाढवणे.
ब) विज्ञान आणि गणिताचे महत्त्व कमी करणे.
क) विद्यार्थ्यांना विविध विषयांच्या पलीकडे जाऊन सामाजिक आणि नैसर्गिक जगाची समग्र समज देणे आणि समस्या निराकरण क्षमता विकसित करणे.
ड) केवळ पर्यावरण शिक्षणावर लक्ष केंद्रित करणे.
Explanation: अचूक उत्तर: क) विद्यार्थ्यांना विविध विषयांच्या पलीकडे जाऊन सामाजिक आणि नैसर्गिक जगाची समग्र समज देणे आणि समस्या निराकरण क्षमता विकसित करणे.
उत्तराचे स्पष्टीकरण: आंतरविद्याशाखीय क्षेत्रांचा उद्देश सामाजिक आणि नैसर्गिक जगाची समज सक्षम करणे आणि आपल्या समाजासमोरील मुख्य समस्या ओळखून त्यावर उपाय करण्याची क्षमता विकसित करणे हा आहे. इयत्ता दहावीसाठी 'पर्यावरण शिक्षण' हे एक आंतरविद्याशाखीय क्षेत्र म्हणून दिले आहे.
13/15
प्रश्न १३. आराखड्यानुसार, शिक्षकांना सक्षम आणि प्रेरित करण्यासाठी सर्वात महत्त्वाची बाब कोणती मानली आहे?
अ) केवळ आकर्षक वेतन देणे.
ब) अध्यापनशास्त्राच्या बाबतीत स्वायत्तता देणे आणि व्यावसायिक विकासासाठी संधी उपलब्ध करून देणे.
क) अशैक्षणिक कामांमधून पूर्णपणे मुक्त करणे.
ड) प्रत्येक वर्गात डिजिटल बोर्ड उपलब्ध करून देणे.
Explanation: अचूक उत्तर: ब) अध्यापनशास्त्राच्या बाबतीत स्वायत्तता देणे आणि व्यावसायिक विकासासाठी संधी उपलब्ध करून देणे.
उत्तराचे स्पष्टीकरण: आराखडा सांगतो की, "शिक्षणाची उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी वर्गातील वास्तवाला सर्वोत्तम पद्धतीने हाताळण्याची स्वायत्तता शिक्षकांना असणे आवश्यक आहे". तसेच, त्यांना योग्य शिक्षण-अध्यापन संसाधने आणि व्यावसायिक विकासाने सक्षम केले पाहिजे
14/15
प्रश्न १४. नवीन 'समग्र प्रगती पुस्तक' (Holistic Progress Card) आणि पारंपारिक प्रगती पुस्तक यात मूलभूत फरक काय आहे?
अ) समग्र प्रगती पुस्तकात केवळ क्रीडा प्रकारातील प्रगती नोंदवली जाईल.
ब) ते केवळ विद्यार्थ्यांच्या वर्तणुकीची नोंद ठेवेल, गुणांची नाही.
क) ते केवळ गुणांची नोंद न ठेवता विद्यार्थ्यांच्या बौद्धिक, भावनिक, सामाजिक आणि इतर क्षमतांचा सर्वसमावेशक (360-degree) आढावा घेईल.
ड) ते वर्षातून एकदाच दिले जाईल, तर पारंपारिक प्रगती पुस्तक दर महिन्याला दिले जात असे.
Explanation: अचूक उत्तर: क) ते केवळ गुणांची नोंद न ठेवता विद्यार्थ्यांच्या बौद्धिक, भावनिक, सामाजिक आणि इतर क्षमतांचा सर्वसमावेशक (360-degree) आढावा घेईल.
उत्तराचे स्पष्टीकरण: आराखड्यात नमूद आहे की, पारंपारिक प्रगती पुस्तकाऐवजी, आता विद्यार्थ्यांच्या अध्ययन क्षेत्रातील संपादित क्षमता आणि अध्ययन निष्पत्तींचा वैयक्तिक आणि सर्वसमावेशक स्वरूपाचा अहवाल 'समग्र प्रगती पुस्तक' असेल
15/15
प्रश्न १५. पायाभूत स्तरावरील (Foundational Stage) अध्यापनशास्त्र मुख्यत्वे खेळावर आधारित (play-based) ठेवण्याची शिफारस आहे. आराखड्यानुसार, यामागे 'खेळ आणि अन्वेषण' (Play and Exploration) मुलांच्या कोणत्या प्रकारच्या संबोध विकासासाठी सर्वाधिक प्रभावी ठरते?
अ) केवळ सैद्धांतिक संबोध (Theoretical Concepts)
ब) अवबोधात्मक आणि प्रात्यक्षिक संबोध (Perceptual and Practical Concepts)
क) केवळ गणितीय संबोध
ड) केवळ भाषिक संबोध
Explanation: अचूक उत्तर: ब) अवबोधात्मक आणि प्रात्यक्षिक संबोध (Perceptual and Practical Concepts)
उत्तराचे स्पष्टीकरण: आराखड्यात स्पष्टपणे म्हटले आहे की, लहान मुले खेळाद्वारे व शोधवृत्तीद्वारे अनेक संबोध शिकतात, विशेषतः अवबोधात्मक आणि प्रात्यक्षिक संबोध. या वातावरणात खेळ हे अध्ययनाचे सर्वात प्रभावी साधन आहे.
0 Comments